Meer dan een feestje: over het belang van een (intersectionele) queer nachtcultuur

In veel gesprekken over sociale ongelijkheid omtrent queerness leunt men dikwijls op argumenten gebaseerd op wetten en misdaadcijfers. Hoewel gelijke rechten op papier en de mogelijkheid om hand in hand met je partner in het openbaar te lopen zonder fysiek aangevallen te worden een goed begin is, negeert het slechts focussen op deze aspecten een groot deel van hoe queer zijn of queer-curious zijn de ervaring en identiteit van een individu vormgeeft in een cisgender, heteronormatieve samenleving. Ook de discussies over de vraag of Pride Month en haar extravagante feesten nog nodig is: wat bedoelen mensen eigenlijk met ‘’nodig’’? En wie mag bepalen wanneer het niet meer nodig is? Het ontstaan van deze discussies toont niet alleen een algemene behoefte aan een dieper begrip van de ervaringen van queer mensen, maar ook aan inzicht in de manier waarop deelname aan queer nachtleven en feesten betekenis heeft voor zowel queer mensen als hen die zoekende zijn naar hun mogelijke queer identiteit en expressie.

Dit artikel is geschreven aan de hand van de onderzoeksresultaten van mijn onderzoek naar de ervaringen van bezoekers en medewerkers van onder andere queer georiënteerde bar De Regenboog Nijmegen door middel van interviews en participerende observaties. Het onderzoek biedt nieuwe inzichten in de unieke kenmerken van queer nachtleven en benadrukt haar waardevolle bijdrage aan de Nijmeegse nachtcultuur. Het artikel begint met het benadrukken van het belang van intersectionaliteit wanneer we het hebben over queer nachtcultuur. Daarna volgt een introductie in de literatuur over queer identiteit en queer spaces. Vervolgens gaat het verder in op de drie belangrijke pijlers in het omschrijven van het belang van queer nachtcultuur: (1) herkenbaarheid, (2) veiligheid en (3) de unieke culturele, historische context. Het artikel sluit af met een korte samenvatting en een aantal concrete discussiepunten die gebruikt kunnen worden in het gesprek over de creatie en bescherming van een queer, diverse en intersectionele nachtcultuur in Nijmegen.

De ene queer persoon is de andere niet
Een eerste belangrijke notie is dat er niet zoiets bestaat als een universele queer ervaring of een homogene queer community. Queerness is evengoed een gemeenschappelijke deler als dat de queer community interne variatie kent. Het is daarom cruciaal om het belang van intersectionaliteit te begrijpen bij het onderzoeken van queer gemeenschappen en nachtcultuur. Intersectionaliteit, een concept geïntroduceerd door de Amerikaanse jurist en hoogleraar Kimberlé Crenshaw in 1989, onderzoekt hoe verschillende vormen van ongelijkheid en discriminatie, zoals gender, ras en klasse, elkaar overlappen en versterken. Crenshaw introduceerde dit begrip om uit te leggen hoe mensen met meerdere gemarginaliseerde identiteiten unieke ervaringen van onderdrukking kunnen hebben die niet volledig begrepen kunnen worden door slechts één enkele categorie van ongelijkheid te beschouwen. Systemen van onderdrukking, zoals racisme en seksisme, creëren unieke, complexe uitdagingen. Alle participanten meldden ervaringen met anti-queer geweld in het nachtleven, wat de behoefte aan zogenoemde ‘’safe spaces’’ verder benadrukt. Echter is veiligheid nooit gegarandeerd, ook niet in queer nachtleven. Meerdere bezoekers laten weten dat er regelmatig anti-queer leuzen als ‘’kankerhomo’’ worden geroepen vanaf de straat wanneer ze voor de ingang staan. Daarnaast varieert de ervaren mate van en soort geweld onder verschillende queer personen. Dit benadrukt het belang van intersectioneel onderzoek naar en zeggenschap door verschillende groepen binnen de queer gemeenschap. Ook is het daarom ontzettend belangrijk dat er oog is voor daadwerkelijke diversiteit, intersectionaliteit en toegankelijkheid binnen de Nijmeegse nachtcultuur voor queer individuen. Aanwezigheid van één of twee gay bars in de stad is geen afgestreept vinkje op de lijst van diversiteitsdoelen, en biedt niet iedereen uit de queer gemeenschappen uit een stad een veilige ruimte. Luister naar de behoeftes van verschillende queer personen en gebruik niet blindelings de stem van enkelen als vertegenwoordiging van een gigantische groep mensen die intern net zoveel variëteit kent als de groep non-queer mensen.

Theoretische context: Queers maken de ruimte queer
Om de diepere betekenis van queer nachtleven en identiteit beter te begrijpen moeten we eerst de theorie in. Het vaststellen van een ‘’queer space’’ introduceert automatisch het idee van een binnenstaander-buitenstaander perspectief en ervaring. Dit betekent dat niet-queer mensen hier als buitenstaanders worden gezien en queer-identificerende mensen als binnenstaanders. Er kan ook de andere kant op geredeneerd worden: in non-queer ruimtes (de rest van de wereld) zijn de queer personen buitenstaanders. Hierbij is het belangrijk om te erkennen dat de non-queer ruimte als ‘’neutraal’’ beschouwd wordt, aangezien hier de grootste groep geen structurele uitsluiting op basis van diens seksuele oriëntatie ervaart. Dit is echter geen bewijs van daadwerkelijke neutraliteit, maar slechts van de cisgender en heteroseksuele norm (zie: ‘’ik ben ‘gewoon’ man/vrouw/hetero hoor, haha!’’). De status van binnenstaander en buitenstaander definieert een culturele groep en speelt een rol in de vorming van de identiteit van de mensen binnen die groep. Identiteit is zowel een sociale constructie als een deel van een psychodynamisch proces, gevormd door verschillen en menselijke verbeelding, waarbij het herkennen van de zelf en de ander centraal staat in de vorming en uitdrukking van deze identiteit. Men herkent zichzelf terwijl men door anderen wordt herkend.

In The History of Sexuality: The Use of Pleasure (1984) bespreekt Michel Foucault, één van de meest invloedrijke filosofen van de 21e eeuw, het concept van esthetiek van het bestaan en het uitoefenen van vrijheid om los te breken van maatschappelijke machtsstructuren. Queer nachtleven onderscheidt zich onder andere van regulier nachtleven door verschillen op basis van genderidentiteit en seksuele oriëntatie. Deze scheiding kan worden gezien als een vorm van verzet tegen de heteronormatieve (ongeschreven) regels van reguliere uitgaansplekken. Judith Butler, één van de grootste filosofen in de genderstudies, legt uit dat mensen hun identiteit vormen door bepaalde groepen of ideeën buiten te sluiten door middel van taal en maatschappelijke regels die bepalen wie erbij hoort en wie niet. Hierdoor ontstaan groepen die worden buitengesloten en gemarginaliseerd doordat zij buiten wat in de samenleving ‘’normaal’’ of ‘’zichtbaar’’ is vallen. In Bodies that Matter (1993) legt Butler uit dat identificatie gepaard gaat met het verlies van andere mogelijke identificaties en dat we de bestaande norm niet kiezen, maar wel reflecteren en internaliseren, zonder dat die norm onze hele identiteit definieert. Butler legt verder uit hoe performativiteit, het produceren en reproduceren van gedrag, gender creëert. Performativiteit moet niet worden verward met performance; het is een technische term die beschrijft hoe herhaalde handelingen voortdurend identiteit vormen. Genderidentiteit is onstabiel omdat het alleen bestaat door herhaaldelijk uitgevoerde handelingen. Dit brengt ons bij queer uitgaansgelegenheden: de zichtbare aspecten van een uitgaansplek die het queer maken zijn performatief, omdat ze bewust zijn gekozen vanwege hun betekenis voor en associatie met queerness. Tegelijkertijd is het ook de performativiteit van queer lichamen en identiteiten die een ruimte queer maakt. Stel jezelf ter illustratie de vraag: welke uitgaansgelegenheden en/of feestjes in Nijmegen zou je eerder als queer beschouwen dan andere? En waarom?

Hoewel queer nachtcultuur zich niet beperkt tot wat hier wordt omschreven, zijn in het stuk hieronder drie belangrijke pijlers toegelicht: (1) herkenbaarheid, (2) veiligheid en (3) de unieke culturele, historische context.

1: Herkenbaar, Vindbaar en Laagdrempelig

Een belangrijk voordeel van de aanwezigheid van een herkenbaar queer-georiënteerde, fysieke uitgaansruimte in de stad is de vindbaarheid en laagdrempeligheid. Stel je voor, je bent opgegroeid in een omgeving waar niemand openlijk queer is, waar de jongens uit je middelbare schoolklas te pas en te onpas ‘’homo’’ naar elkaar riepen en je ouders Pride maar opdringerige onzin vinden. Vervolgens ga je uit huis, studeren, jezelf ontwikkelen en ontdekken. Maar waar begin je dan? Een simpele zoekopdracht vanuit je eigen veilige kamer op ‘’Gay bar Nijmegen’’ laat je gelijk zien waar je elke week, meerdere dagen terecht kunt om op een veilige(re) manier je eigen queer identiteit kunt ontdekken en terecht kunt om te flirten en daten. Ook betekent dit dat je mensen kunt ontmoeten die vergelijkbare worstelingen hebben doorgemaakt. Ook zorgt herkenbare symboliek voor meer zichtbaarheid van queerness in de stad, wat ook nog een belangrijke functie heeft in de ondersteuning van algemene acceptatie. Representatie en zichtbaarheid maken uit: zien doet gezien worden. Ook bieden fysieke queer ruimtes mogelijkheden om individuen aan elkaar en de ruimte als ontmoetingsplek te binden.

2: Een veilige(re) plek om anders te zijn

Queer mensen ervaren queer uitgaansgelegenheden als ruimtes waar ze zich vrijer voelen om zichzelf te zijn, met minder angst voor veroordeling en geweld. Participanten geven aan dat de sfeer minder agressief is, dat er meer vrouwen zijn en dat aanwezigheid van mensen met een excentrieke uitstraling ervoor zorgt dat zij zich ook veiliger voelen om anders dan de norm te zijn. Uit dit onderzoek blijkt verder dat het belangrijk is om niet alleen in gezelschap van andere queer mensen te zijn, maar ook om diepere verbindingen met hen op te bouwen. Dit draagt niet alleen bij aan het creëren van wederzijds begrip en het verwerken van negatieve ervaringen rondom queer identiteit, maar ook aan het verkennen van identiteit en expressie. Deze processen zijn belangrijk voor de persoonlijke ontwikkeling en zelfacceptatie van queer personen binnen een samenleving waar zij uitsluiting en onderdrukking kunnen ervaren.

Discussies over potentiële gevaren voor queer nachtleven als veilige(re) ruimte laten variërende perspectieven zien op de komst van non-queer personen. Hoewel iedereen het erover eens is dat het positief kan zijn, op voorwaarde dat deze mensen tolerant en begripvol zijn, is er ook een zekere terughoudendheid. Aangezien de aanwezigheid en expressie van queer lichamen en identiteiten de betekenis van queer uitgaansruimtes vormt, neemt toenemende aanwezigheid van non-queer personen weg van de unieke en belangrijke functies van queer nachtleven. Bijvoorbeeld (veilig) kunnen flirten aan de bar of een potentiële partner ontmoeten. Vooral met betrekking tot non-queer mannen bestaan twijfels. Dit is niet verrassend, gezien 100% van de participanten geweld heeft ervaren vanuit deze demografische groep: binnen en buiten het nachtleven, verbaal en fysiek/seksueel. Ook bestaat er meer begrip en minder angst voor de komst van non-queer vrouwen ten opzichte van non-queer mannen, aangezien queer nachtleven ook voor non-queer vrouwen erkend wordt als veilige(re) plek om uit te gaan. Echter neemt dit begrip niet weg dat de grootschalige komst van non-queer vrouwen de waarde van queer nachtleven voor queer personen aantast. Op een abstracter niveau doordat queer lichamen de ruimte queer maken, zoals Judith Butler omschrijft, of de praktische reden dat er minder vrij geflirt en gedate kan worden door queer personen als de kans groot is dat je net als in de reguliere kroeg wordt afgewezen met een ‘’sorry, ik val niet op vrouwen’’.

3: Een unieke nachtcultuur met historie

Queer nachtcultuur is veel meer dan een feestje. Het is een culturele beweging waarin muziek, taal, dans, kleding, haar, make-up, en alle andere vormen van expressie samenkomen. Muziek speelt een hoofdrol in queer uitgaanscultuur. Artiesten en nummers geassocieerd met queerness (via tekst, symboliek, performance, etc.) creëren een unieke sfeer die bezoekers aantrekt en verbindt. Het is een ontzettend krachtige tool om queer identiteit te verkennen en te vieren. Het gaat niet alleen om meezingen en dansen, het is een manier van gemeenschapsvorming, zelfexpressie, een gevoel van ‘’sameness and belonging’’, het gevoel dat de mensen om je heen het niet toch wel makkelijker hadden gevonden als je niet zo vrij jezelf was geweest.

Voor een korte samenvatting van de historie en impact van queer nachtcultuur en muziek kan ik je aanraden om het artikel¹ van Jenna Dreisenstock voor PLAYY. Magazine te lezen. Hierin wordt goed beschreven hoe queer nachtleven een diepe en blijvende invloed heeft gehad op elektronische muziek en clubcultuur, maar deze invloed bij het algemene publiek niet meer bekend is. De Stonewall Riots in 1969, begonnen bij queer bar The Stonewall Inn in New York, markeerden een keerpunt voor de queer gemeenschap. Deze veilige(re) ruimte voor queer personen, met name mensen van kleur, stond in het teken van acceptatie en verzet tegen politiegeweld en discriminatie. Deze bars waren meer dan uitgaanslocaties: ze waren plekken van gemeenschap en vernieuwing, waar nieuwe muziekgenres en kunstvormen ontstonden en ver voorbij hun functie als entertainment reikten. Denk bijvoorbeeld aan de ballroom-scene en dragcultuur, gevormd door de onderdrukte Afro-Amerikaanse en Latijns-Amerikaanse queer gemeenschap in New York sinds de 19e eeuw. Er is een reden waarom ballroom/drag collectieven nog steeds ’house of …’ en ‘chosen family’ worden genoemd: deze groepen bieden sinds het ontstaan van de cultuur onderdak aan jonge queer mensen op die door hun eigen familie uit huis verstoten werden vanwege hun genderidentiteit en/of geaardheid. Lees het artikel² van Jasmine de Vries voor Trans Magazine om hier meer over te leren.

Disco, geboren in queer spaces zoals die in Lower Manhattan, werd een baanbrekende muziekstijl die tolerantie en inclusiviteit belichaamde. Toen disco populair werd in het mainstream uitgaansleven, werd de queer gemeenschap echter naar de achtergrond geduwd. De ‘Disco Sucks’-campagne was niet alleen een aanval op het genre, maar ook een uiting van homofobie en racisme, gericht tegen de roots van disco in de queer en zwarte gemeenschappen. Ook het ontstaan van house, acid house, techno en andere elektronische genres, de vorming van underground en publieke ravecultuur: we hebben het te danken aan queer mensen (van kleur), aan hun gemeenschappen en hun bars. Helaas zien we ook hier, net als bij disco, dat de queer roots in de loop der jaren verloren zijn gegaan toen de cultuur en het genre door het mainstream publiek werd overgenomen. Het queer fundament van house, acid house, techno en ravecultuur werd uit het collectief geheugen gewist door seksisme, homofobie en racisme. De gemeenschap werd wederom uit de ruimte gezet die zij zelf hadden gecreëerd.

Dus, hoe erkennen en beschermen we queer nachtcultuur?
Queer nachtcultuur is veel meer dan een avondje uit: het is een essentieel onderdeel van identiteit, gemeenschap, creativiteit en verzet tegen de norm. Het biedt queer personen een ruimte waarin zij zichzelf kunnen zijn, hun identiteit kunnen ontdekken en verbinding vinden. Herkenbare, toegankelijke queer uitgaansplekken spelen hierin een sleutelrol, vooral voor mensen die net beginnen aan het vinden van hun ruimte in een cisgender, heteronormatieve wereld. De betekenis van queer nachtcultuur heeft een rijke historie. Van de Stonewall Riots tot ballroom cultuur en het ontstaan van disco, house en techno: queer gemeenschappen hebben de basis gelegd voor talloze muziekgenres, kunstvormen en culturen. Het is een essentieel onderdeel van creativiteit en innovatie. Geschiedenis leert ons echter ook dat deze fundamentele bijdragen vergeten worden wanneer deze door het mainstream publiek worden overgenomen. Het waarderen van queer nachtcultuur vereist een intersectionele aanpak, waarbij rekening gehouden wordt met diversiteit binnen de queer gemeenschap. Het belang van herkenbaarheid, veiligheid en de unieke historische culturele context moet hierbij in acht genomen worden. Een aantal discussiepunten die hierbij helpen zijn de volgende:

• Discussiepunt 1: wat zijn de functies van nachtcultuur? En wie is in staat deze functies vrij te benutten/ervaren? En hoe zorgen we dat iedereen kan genieten van nachtcultuur?

• Discussiepunt 2: wie veroorzaken onveilige situaties voor wie, in zowel queer als non-queer nachtleven? Hoe creëren we een nachtcultuur waarin er kritisch gekeken wordt naar het terugdringen van zowel verbaal als fysiek/seksueel geweld?

• Discussiepunt 3: hoe bewaren we de unieke waarde van de (relatief kleine) ruimte die queer nachtcultuur inneemt in de Nijmeegse nachtcultuur? En hoe breiden we deze intersectioneel uit?

Queer nachtcultuur blijft een beweging van persoonlijke en gemeenschappelijke vrijheid en blijft een onmisbare ruimte voor innovatie, verzet en verbinding in een wereld waar veel mensen, overdag en ’s nachts, uitsluiting en onderdrukking ervaren.

Externe referenties:
¹https://theplayground.co.uk/the-forgotten-lgbt-racial-roots-of-clubbing-culture/²https://transmagazine.nl/ballroom-is-niet-gelijk-aan-entertainment/